Wykopaliska w Jaskini Borsuka
Jaskinia Borsuka jest położona w dolinie Szklarki w gm. Zabierzów. Została odkryta przez speleologa Jakuba Nowaka w trakcie inwentaryzacji jaskiń tego rejonu, który przekazał informacje o tym odkryciu do Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie. W 2008 roku rozpoczęto badania wykopaliskowe mające na celu rozpoznanie stratygrafii osadów tej jaskini. Badania prowadzone były przez ISEZ PAN we współpracy z dr Michałem Wojenką z Instytutu Archeologii UJ (w pierwszym sezonie badań) oraz przy wsparciu finansowym Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie.
W trakcie badań odkryto interesujące materiały archeologiczne, zarówno kamienne jak i kościane, związane w głównej mierze z osadnictwem epoki kamienia – paleolitem i mezolitem. W wyniku prowadzonych prac terenowych odkryto między innymi ślady krótkotrwałego pobytu ludności związanej z kulturą komornicką (mezolit), w postaci kilkudziesięciu wyrobów krzemiennych. Wśród artefaktów liczną grupę stanowiły mikrolityczne zbrojniki, które były wykorzystywane jako groty strzał. Prawdopodobnie niewielka grupa łowców mezolitycznych zatrzymała się w tej jaskini około 8 tys. lat temu w celu naprawy i wymiany uszkodzonych elementów broni łowieckiej a następnie ruszyła dalej.
Najciekawszy materiał zabytkowy związany jest jednak z osadnictwem górnopaleolitycznym sprzed około 28 tysięcy lat, obejmujący 112 zawieszek wykonanych z zębów tura Bos primigenius lub żubra pierwotnego Bison priscus oraz łosia Alces alces. Zawieszki przygotowano z dużą starannością: korzeń zęba został najpierw ścieniony, a następnie przewiercony z obu stron. Oprócz zawieszek, tworzących prawdopodobnie jeden naszyjnik, w ich sąsiedztwie znaleziono 6 zębów półtorarocznego dziecka. Są jedyne szczątki ludzkie związane z tym okresem zasiedlenia jaskini. Znalezisko można ostrożnie interpretować jako pochówek dziecka, któremu jako dar grobowy złożono naszyjnik. Wyraźne ślady ogładzenia widoczne na szkliwie zębów/zawieszek wskazują, że zapewne stanowił część stroju któregoś z dorosłych łowców. Na niektórych zawieszkach można zaobserwować dodatkowo ślady czerwonego barwnika, ochry. Oprócz naszyjnika nie znaleziono żadnych innych zabytków, ani krzemiennych, ani kościanych, które mogłyby wskazywać na odmienne przeznaczenie jaskini. Dlatego też odkrycie można uznać za najstarszy pochówek na ziemiach polskich. Odkryte szczątki ludzkie są jednymi z najstarszych znalezionych na ziemiach polskich.
Oprócz wspomnianych wyżej zabytków oraz zębów dziecka w jaskini odkryto również kości i zęby plejstoceńskich ssaków. Obok szczątków zwierząt przystosowanych do zimnego klimatu, takich jak: nosorożec włochaty Coelodonta antiquitatis, renifer Rangifer tarandus, lis polarny Vulpes lagopus czy koń Equus ferus, znaleziono również pozostałości (kości i zęby) zwierząt związanych ze środowiskiem leśnym. Są to m.in. szczątki łosia Alces alces, rysia Lynx lynx, borsuka Meles meles oraz bobra Castor fiber. Należy podkreślić, że jest to pierwsze w Polsce stanowisko z końca plejstocenu, gdzie odkryto te gatunki.
